بررسی حمام های تاریخی ایران

حمام های تاریخی ایران دارای سبک معماری سنتی ایران است واین امر باعث شده است، آثاری بسیار زیبایی خلق شود.این حمام ها ترکیب بندی خاص خود را دارند. دراین جا به بررسی حمام های تاریخی ایران خواهیم پرداخت .

تاریخچه حمام های تاریخی

ایرانیان همواره به آب احترام میگذاشتند.

ایرانیان قدیم آبی را که سه چارک عرض،سه چارک طول،سه چارک ارتفاع داشت تقریبا همان

آب کر اسلام سالم میدانستند.

تاریخچه ی حمام های تاریخی ایران

در ايران قبل از اسلام نظافت و استحمام اهميّت خاصّي داشته است.

ايرانيان، خود و فرزندانشان را با شست و شو و استفاده از مواد معطّر تميز و خوشبو نگه مي‌داشتند.

اسلام نيز نظافت را از ايمان مي‌داند و به تشويق و تمجيد مردم و تعريف نظافت مي‌پردازد.

در ايران هميشه حمّام از اهميت خاصّي برخوردار بوده است.

نه تنها جهت نظافت و تطهير از آن استفاده مي‌شد، بلكه طبق آداب و سنن رايج، در بسياري از

موارد ديگر نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفت.

نقوش معماری در بررسی حمام های تاریخی ایران :

در اکثر حمام‌ها  آهک‌بری، کاشی‌کاری و نقاشی بیشتر استفاده شده است.

آهک‌بری که یکی از عمده‌ترین ترین تزیینات در حمام‌های تاریخی در ایران است، مدل تزئینی این توع شبیه گچ‌بری است. که بر روی دیوارها، طاق‌ها و گنبدهای داخلی حمام‌ها اجرا می شده.

نقوش آهک‌بری از داستان‌های اساطیری ایران و خیلی کم از مذاهب الهام گرفته است؛ در دوره قاجار در اکثر حمام ها به صورت نقش برجسته یا در کاشی‌کاری، گچ‌بری و نقاشی‌ها استفاده شده است .

 در دوره قاجار کاشی مثل یک بوم نقاشی بود که روی آن انواع نقوش طبیعی گل‌ها، میوه‌ها و موضوعات بزمی و رزمی نقاشی می‌شده است.

گرایش به نقش‌پردازی طبیعت در کاشیکاری متأثر از تابلوهای نقاشی و نگاه کلی و جو حاکم و سلیقه معماران حمام بوده .

در این کاشی‌ها علاوه بر موضوع شکار نمایش برخی صورت‌های فلکی از جمله شیر و عقاب که در اساطیر و فرهنگ ایرانی اهمیت داشته، .

شیر در فرهنگ ایرانی علاوه بر اینکه نماد قدرت است، نمادی نجومی هم حساب می‌شد و نقش آن بر پرچم و سکه‌های ایران از زمان‌های قدیم هم وجود داشت.

عقاب در صحنه‌های شکار و پیروزی بر سایر پرندگان در کاشی‌ها نقاشی شده است؛ جایگاه مهم این پرنده در فرهنگ ایرانی طی دوره‌های مختلف تاریخی بر کسی پوشیده نیست و به همین دلیل در آهک‌بری‌های حمام خان یزد به آن توجه ویژه شده .

نقاشی چهره در حمام‌ها متداول نبوده، زیرا بحث تصویرگری خود موضویی است که در دایره حلال و حرام قرار  دارد ولی از دوره صفویه به بعد کم کم مشاهده می‌شود.

انواع حمام های تاریخی

حمّام های عمومی

حمّام های خصوصی

حمّام های خصوصی

بعضي از  روحانيون ثروتمند مانند سلطان ها و شاهزاده‌ ها و درباريان و امام جمعه‌ ها در منازل

خود حمّام اختصاصی داشتند.

که معماری حمام های خصوصی بستگی به سلیقه و وسع مالی مالک داشت.

اين حمّام ها دارای سنگ های مرمرِ‌ رنگی، حوض‌ های هندسی از سنگ يشم و مرمر

ساختمانی محكم و سنتّی بوده است.

اطراف حمام با نقاشي های زيبا تزیين مي‌شد.

كف حمّام با سنگ های زيبا و گران قيمت پوشيده شده بود و از هر جهت زيبا و نفيس و

بهداشتی بود.

آب اين حمّام ها از چاه تأمين مي‌گرديد و بسيار تميز و زلال بود.

برای گرم‌كردن آب، در «كوره»‌يا «تون» يا «گلخن» اين حمام ها چوب و هيزم مي‌سوزاندند.
بررسی حمام های تاریخی ایران

حمّام های عمومی

اين نوع حمام ها كه مورد استفاده عامه مردم بوده است.

حمام های عمومی از نظر معماری و وسعت و سبك معماری و مصالح ساختمانی به سه نوع

تقسیم می شوند:

عالی

متوسط

معمولی

ساختمان حمّام های تاریخی

حمّام های تاریخی به طور كلی از چهار قسمت تشكيل مي‌شود:

راهرو يا پله‌هاي ورودی

محوّطه سربينه

میاندر

فضاي گرمخانه

حمّام ها عموماً جهت گرم بودن در زمستان و خنك بودن در تابستان و همچنين سوارشدن آب

جاری در مخازن آن، چند متر پايين‌تر از سطح زمين ساخته می شد.

بعضي از آنها به قدری داخل زمين فرو می رفتند كه سقف آن هم سطح سطح زمین میشد.

اما اين نوع حمّام ها بهداشتی نبودند تنفس را مشكل می نمود و به قول عوام، «دَم» داشتند.

همان طور که می دانیم انسان وقتی یکدفعه از محل گرم به محل سرد و یا برعکس وارد شود

بدلیل تغییر دمای هوا ممکن است مریض شود. بررسی حمام های تاریخی ایران.

 

برای همین موضوع چند اصل مهم در مورد گرمابه رعایت می شد:

یکی از آن اصول ایجاد راهرویی پیچ در پیچ در حد فاصل دهلیز و ورودی حمام های تاریخی بوده است.

این مساله باعث میشد که هوای گرم نتواند بطور مستقیم وارد شود.

سپس وارد دهلیز شده و بعد از بینه یا رختکن که محیطی نیمه گرم و نسبتا خشک بود قرار

داشت .

بعد از این فضا نیز مستقیما وارد گرمخانه نمی شدند و فضایی به نام میان در بین گرمابه و رختکن

بود.

در اینجا یک یا دو سکو جهت انداختن لنگ و دولچه و اسباب حمام وجود داشت و معمولا راه دستشویی از همین میان بود.

برای ستردن موهای اضافی در قسمتی از بینه سلمانی سر را می تراشید.

محلی نیز در میان در جهت موهای اضافی بود و کسانی که نیاز به این کار نداشتند مستقیما وارد گرمخانه می شدند.

این محل از زمان صفویه در داخل گرمخانه قرار گرفته و در آن را از میان می دادند.

فضای داخل گرمخانه به چند محل جهت کیسه کش ، تمیز کردن و خزانه ها تقسیم می شد.

خزانه در حمام های کامل سه عدد بود که یکی برای آب گرم ، یکی برای آب سرد و در وسط آن دو ،خزانه آب ولرم جای می گرفت.

کسی در دو خزانه آب گرم و سرد نمی رفت .

به این دو خزانه را قله یا گله و مجموعه را قلتین می گفتند .

برای اعیان هم ، گرمخانه خصوصی در دو گوشه خزانه داشته اند که بجای خزانه دستک داشت.

(حوضچه ای کوچک که آب را داخل آن می ریختند و با دست روی خود می ریختند ).

علاوه بر این گرمخانه محلی برای آب بازی و شنا داشت.

در حمام های بزرگ اصفهان و کرمان استخری برای این منظور می ساختند که محلی هم برای تماشا بود.

حمام جای خاصی نیز برای رگ زدن داشت و چون خون جاری میشد محلی را برای خاک ریختن روی آن در نظر می گرفتند .

هر حمامی متناسب با خودش آبریز و مستراح داشت که با راهرویی نسبتا طولانی به میان در وصل می شد.

گرم کردن حمام به وسیله تون (خند یا گل خس یا کانون آتش )که در زیر حمام ها بود صورت می گرفت و مواد سوختنی آن بته بود.

فضاهای معماری حمام های تاریخی ایران

 

به ترتیب شامل جلو خان، سردر ورودی، هشتی، راهروی ارتباطی، سربینه، میان در، گرم خانه، خزینه، صفه شاه نشین،، گربه رو  دستک، برف انداز، جام خانه و چاه خانه است.

بیشترین تزئینات حمام، همیشه در رخت کن یا بینه است، کف بینه و غرفه‌های اطراف آن معمولاً سنگی میساختند؛ بینه یا سربینه مهم‌ترین و زیباترین فضای حمام های تاریخی است

سربينه(رختکن)

این فضا که معمولا به شکل هشت گوش ساخته می شد.

اطراف آن چهار صفه يا سکوی نشيمن و رختکن ديده مي شود.

در وسط سربينه برای شستشوی پاها قبل و بعد از حمام حوضی ساخته می شد.

مياندر 

معمولاً راهرویی با پیچ و خم است.

فضاي سرد ( سربينه ) و فضاي گرم ( گرمخانه ) را به هم متصل می کند.

باعث جلوگیری از به هدر رفتن گرمای موجود در گرمخانه می شود.

از ورود مستقيم افراد به فضای سربینه و مواجه شدن با هوای سرد جلوگيری می کند و دمای بدن را متعادل می کند.

گرمخانه

اين قسمت فضای اصلی حمّام را تشكيل می داد.

نزديك درب ورودی گرمخانه، حوض كوچكی پر از آب ولرم وجود داشت كه آن را چاله حوض می نامیدند.

سيستم گرمادهی و آبرسانی حمام های تاریخی ایران

انبار سوخت

آتشدان

ديگ

دودکش ها

گودال جمع آوری خاکستر

فضای گرم کننده حمام به علت نگهداری گرما در عمق زمين قرار می گرفت.

روشنايی

در وسط سقف حمام روزنه هايی به عنوان نورگير در هر يک از فضاها وجود دارد که عمل

نورگيری و تهويه در حمام توسط همين روزنه ها صورت می گرفت.

با بازو بسته کردن در فصل ها ی سال دما و رطوبت داخل حمام را تنظيم مي نمودند.

سیر تحول حمام های تاریخی ایران

در زمان های خیلی قدیم ایرانیان حمام می کردند ولی آثاری از حمام در حفاری ها ی باستان

شناسی و غیره بدست نیاوردند.

ولی در حفاری ها سفالینه هایی بدست آمد که چیزی شبیه وان است منتها با اندازه ی بزرگتر

از آن بود.

در 1500-2000سال پیش گرمابه ساختمانی گرم شستشو در ظرف بزرگی بنام آبزن ساخته

شد.

در بعضی مناطق برای جلوگیری از آلودگی آب کاریز از شیفتل بهره گیری می کردند.

ورود حمام به خانه از اواسط دوران قاجاريه در ميان ثروتمندان آغاز شد.

در اواخر دوران بهلوی حمام وارد خانه ايرانيان شد.

حمام های قدیمی به دلیل سوار کردن آب در خزینه چند متر از سطح کوچه پایین تر بود.

---

پروژه آماده معماری

---

علت های ساخت حمام در دل خاک

مهمترين عامل در حمام انتقال آب به داخل حمام بود.

علت پایین تر بودن حمام از معبر راحتی ورود آب به حمام بود.

خود خاک عايق خوبی برای جلوگيری از به هدر رفتن گرمای حمام بوده است.

از خاکی که برداشت می کردند به عنوان مصالح استفاده میکردند.

اجزای اصلی حمام های تاریخی:

فضاها به ترتیب بار حرارتی بیشتری می گیرند.

بینه

میاندر

گرمخانه

ورودی

سردر

دالان : برای جلوگیری از خروج هوای گرم و ورود هوای سرد بود.

دهلیز , پاچال :جایگاه استاد حمام برای کنترل ورود و خروج بود.

بینه

بینه یا رختکن فضایی بزرگ و سر پوشیده است دارای حوضی بزرگ در میان و سکوهایی در گرداگرد آن است.

بینه فضایی نیمه گرم و کمابیش خشک است.

دارای شکل مربع،هشت پهلو و کشکولی میباشد.

میاندر در حمام های تاریخی:

 

فضای بین بینه و گرمخانه برای جلوگیری از انتقال سریع هوای گرم راهرو یا دالانی که به چندجا راه دارد.

 

گرمخانه در حمام های تاریخی:

 

اصلی ترین و بزرگترین و گرمترین قسمت حمام میباشد.

بخش گرمابه

خزینه ها

چاله حوض یا استخر

بخش گرمخانه

کریز یا شاه نشین

دستک

 

ممنون از اینکه تا پایان مقاله ی بررسی حمام های تاریخی ایران با ما همراه بودید